Rüknün, illetin, şartın, sebebin ve alâmetin mahiyetleri vefasından:.


527 -: Rükn, bir şeydir ki kendisile başkası .takavvüm eder, te­şekkül eder. Ve iki kısma ayrılır : Biri, rükni aslîdir ki : kendisi bulun­mayınca kendisile mütekavvim olarak şey de bulunmaz, hükümsüz kalır, îmana nazaran tasdiki kalbî gibi ki, bu tasdik bulunmayınca iman da bu­lunmamış olur.

Diğeri de rükni zaiddir ki : kendisinin bulunmamasile kendisile ta­kavvüm eden şey bulunmamış, hükümsüz kalmış olmaz, imana nazaran ikrarı lisanî gibi ki, bunun bu icbara mebnî bulunmaması, terk edilmesi, imanın bulunmamasını icab etmez.

Zaid rükünler de iki kısma ayrılır : biri, keyfiyet hasebile zaid olan rükünlerdir. îkrar gibi. Diğeri, kemmiyyet itibarile zaid olan rükünler­dir. On kişiden müteşekkil bir heyete nazaran üç, dört kişinin mevcudi­yeti gibi. Bu halde o heyetin altı, yedi âzası, bir rükni aslî, üç, dört âzası da bir rükni zaid bulunmuş olur. Aralarında ekseriyeti ârâ ile karar usn-Jü cari olunca üç, dört kişinin muhtelif karan, ekseriyetin kararını hü­kümsüz bırakmaz. Bunun içindir ki: «ekseriyet için hükmi kül vardır» denilir.

528 -: Elet, bir şeyin, bir hükmün sübut ve vücubü iptidaen ken­disine izafe edilen şeydir. Bu halde illet bulununca o hüküm de bulunur, il­let bulunmayınca o hüküm de bulunmaz.

Aklî illetlerde olduğu gibi şer'î illetlerde de -ekserin kavline gö­re __. illet, malûlden, malûl de illetten sonraya kalamaz, illet bulundu mu malûlü de hemen bulunur. Böyle olmazsa illetin sübutile hükmün sü-butüne, aralarında böyle bir rabıta bulunduğuna istidlal sahih olamaz.

Meselâ: ateş, yakmanın illetidir. Her ne zaman ateş bulunursa yak­ma hâdisesi de bulunur. Bunun gibi her ne vakit tam bir satış muame­lesi bulunursa bunun malûlü olmak üzere müşteriye mülkiyyetin sübıı-tü de bulunur. İşte bu, bir illeti tamme, bir illeti hükmiyyeden ibarettir.

529 -: İlletler, aşağıdaki yedi kısma ayrılır:

(1) : ismen, manen ve hükmen illettir. Şöyle ki: bu illet; bir şey hakkındaki hükm için vaz edilmiş, o hükümde müessir bulunmuş ve o hüküm ile beraber bir zamanda tahakkuk etmiş olan bir illettir. İşte bu, bir illeti hakîkiyedir. Mutlak saûş gibi ki, her ne zaman bir mal hıyarattan ârî olarak satılırsa derhal müşteri satılan şeye mâlik olur. Binaenaleyh bu satış muamelesi, müşteri için mülkiyetin sübutüne hem ismen, hem manen, hem de hükmen ilettir. Sahih ve lâzım olan bir ni­kâh da zevç ile zevce arasında meşru münasebetin husulü için böyle bir illettir. Kısasa nazaran amden kati de böyle bir illettir.

(2) : İsmen ve manen illettir. Şöyle ki: bu illet; hükme vaz edil­miş, hükümde müessir bulunmuş olduğu halde hükme mukarin olmayıp hükümden mukaddem mevcut bulunan bir illet demektir. Fuzulî satış gibi. Çünkü bu satış ile müşteriye hemen mâükiyyet sabit olmaz. Bel­ki bu mâlikiyet husulü, bu satıştan sonra asıl mal sahibinin icazetine tevakkuf eder. Binaenaleyh böyle bir illete «illeti ismiyye», «illeti mâ-neviyye» adı verilirse de «illeti hükmiyye» adı verilemez.

Marazı mevt dahi marîz hakkında bazı hükümlerin tağyiri itibari-le bu kabilden bir illettir. Zira bu hükümlerde tağyir, marazı mevt ile beraber hemen vücude gelmez. Belki ölüm zamanına kadar teehhür eder. Vasiyet hükmü gibi.

Bir vakte muzaf olan akidler de bu kabildendir. İcarei muzafede olduğu gibi.

Kezalik: bir kimse, memlûk olan karibini, meselâ: validesini satın alsa bu satın alma muamelesi, o karibin azad olması için böyle ismen ve manen bir illet olmuş olur. Fakat hükmen illet olmaz. Çünkü bunun hükmen illeti, o kimsenin o karibine mâlik olmasıdır. Binaenaleyh o sa­tış muamelesi ile bu azad keyfiyeti arasında zamanen değilse de rütbe-ten bir teehhür vardır. Yâni: o kimsenin mâlikiyetinin araya girmesi vardır. Bu cihetle o muamele, bir «illeti hükmiyye» sayılamaz.

(3) : Manen ve hükmen illettir. Şöyle ki: bu illet, hükme vaz edil­memiş olmakla beraber hükümde müessir olan ve hüküm kendisine mukarin bulunan bir illettir, iki cüzüden müterekkib bir illetin son cüz'ü gibi.

Meselâ: bir kimse karibine, yâni: bir mahrem olan zî rahimine sa­tın almak gibi bir sebeple malik olsa o karibi azad olur. Bu, karabet hakkına bir riayet neticesidir. Bu halde karabet ile mülkün mecmuu, ıtka bir illettir. Fakat mülk bulunmadıkça yalnız karaket itkin husulü için kâfi değildir. Mülkün husulü ise karabetten sonradır. Binaenaleyh mülek, itkin manen ve hükmen illeti bulunmuş olur. Amma mülk, ıtka mevzu olmadığından onun ismen illeti değildir.

(4) : İsmen ve hükmen illettir. Şöyle ki: bu illet; hükme mevzu ve ona zamanen mukarin olup yalnız müessir olmıyan bir illetten ibarettir. Müsebbeb makamına kaim olan sebeb, ve medlul makamına ikame edi­len delîl gibi.

Meselâ : yolculuk ve hastalık halleri; namazları kasra, oruçları te'hire, mesh müddetlerini uzatmaya illettir. Bunlar, birer illeti ismiye ve hükmiyyedir. Bu hususta asıl illet, meşakkattir; müşkilâtı izale ga­yesidir. Bu meşakkat ve saire bu hükümler için birer hakikî illettir. Se­fer ve maraz halleri ise bunlara sebebdir. Binaenaleyh yolculuk ve has­talık halleri, birer müsebbeh olan meşakkat ve müşkilâtı izale yerine kaim olarak bu babdaki ruhsat hükümlerine ismen ve hükmen illet bu­lunmuştur. Zira sefer ve maraz, şer'an bu hükümlere mevzudur. Ve bu hükümler, bunlardan sonraya kalamaz. Yani: her ne zaman sefer ve­ya maraz bulunursa bu ruhsat hükümleri de bulunur.

Kezalik: bazı sözler, nıafizzamirin tercümanı, delili olarak mafiz-zamir yerine kaim olarak bir hükmün ismen ve hükmen illeti sayılır. Çünkü kalbde olanlara başka suretle ıttıla kabil olamaz.

Meselâ:, bir kimse zevcesine: «Eğer bana adavetin var ise benden boş ol» diyip zevcesi de «evet., sana adavetim vardır» dese boş olur. İş­te bu söz, o kadının kalbinde adavet bulunduğuna bir delildir. Onun ye­rine kaim olarak talâka ismen ve hükmen illet olmuş olur. Zira talâkın vukuu şer'an bu söze muzaftır ve talâk vukuu, bu sözden teehhür etme:;.

(5) : Yalnız ismen illettir. Şöyle ki: bu illet; yalnız hükme mevzu olup hükümde müessir ve onunla beraber mevcut bulunnıryan bir illet­tir. Şarta muallâk olan icablar gibi.

Meselâ: bir kimse zevcesine: «filân yere gidersen benden boş ol> dese bu tâlik,talâk hükmüne ismen illet olur. O yere gidilirse talâk vu­kuu tahakkuk eder. Talâk vukuu, o yere gidilmesine muzaf bulunmuş­tur. Fakat bu talik, talâka müessir ve ona zamanen mukarin olmadığı cihetle manen ve hükmen illet değildir. Çünkü o yere gidilmedikçe bu­nunla talâk vaki olmaz.

(6) : Yalnız manen illettir. Şöyle ki: bu illet, bir hükmün illetin 1.teşkil eden iki vasıftan birisinden ibarettir. Meselâ: ribanin illeti tam-mesi, Hanefîlere göre kader ile cinsten ibarettir. Bunlardan yalnız biri­si ise manen illettir. Çünkü hürmeti ribada tesiri vardır. Fakat ismen illet değildir. Zira bunlardan her biri şer'an ribanın hürmetine vazi edil­memiştir. Hükmen de illet de illet değildir. Çünkü bunlardan yalnız bi­risi bulunmakla ribadaki hürmet hükmü vücude gelmiş olmaz.

Bey ve şira, hibe ve icare gibi muamelâttaki icab ve kabullerden her biri de böyle yalmz manen bir illettir. Her ikisi ise o muameleyi, o akdi vücude getirmek hususunda bir illeti tammedir.

(7) : Yalnız hükmen illettir. Şöyle ki: bu illet; hükme mevzu ve on­da müessir olmamakla beraber onunla birlikte mevcut olan bir illettir, illet hükmünde bulunan şartlar gibi.

Meselâ: bir kimsenin başkası mülkünde izni olmaksızın kuyu kaz­mış olması, oraya düşüp telef olan bir hayvanın bu telefine bir şart olmakla bundan dolayı icab eden tazmin hükmünün hükmen illeti bu­lunmuş olur.

Vâkıâ bu kuyu kazmak, tazmin için ismen bir illet değildir. Çünkü bu, şer'an telefe ve onun zımamna mevzu değildir. Manen de illet de­ğildir. Zira bu telefte esasen müessir değildir. Eğer müessir olsa her kuyu kazılınca böyle bir telef hâdisesi vaki olmak lâzım gelirdi.

530 - : Şart, alâmet manasınadır. Cem'i : şuruttur. Alâmeti vu-suk olduğu için mahkeme sâklerine = hüccetlerine de «şurut» denir. Sarat da alâmet manasınadır. Cem'i : eşrattır. Kıyamet alâmetlerine «eşratı saat» denilmesi gibi.

Şart, ıstılahça : hükme müessir ve musil olmayıp kendisi üzerine hükmün vücubü değil, yalnız sübut ve vücudu tevakkuf eden şeydir.

Meselâ : Şahidlerin vücudu, nikâhın sübutu, sıhhati için şarttır. Şahid bulunmadıkça nikâh hükmü vücude gelmez. Fakat şahidler ne hükme müessirdir, ne de nikâh için bir musil yoldur. Şahit olacak kim­seler bulunduğu halde nikâh akd edilmiyebilir.

531 -: Şartlar, aşağıdaki veçhile beş kısımdır :

(1) : Şartı mahzdır. Bu, bir şarttır ki: hükm kendisine muzaf ol­maz ve kendisi hükme bir musil tarik de bulunmaz. Belki kendisi üzeri­ne ya hükmün vücudu veya hükmün illetinin inikadı tevakkuf eder. Bu cihetle şartı mahz, şartı hakikî ve şartı câlî nevilerine ayrılır. Şöyle ki: üzerine bir hükmün vücudu tevakkuf eden bir şart, bir şartı hakikîdir. Nikâha nazaran şahidlerin, namaza nazaran taharetin vücudu gibi.

Üzerine bir hükmün illetinin inikadı tevakkuf eden bir şart da bir şart-ı câlîdir ki, bunu mükellef; nazarı itibara alır, tasarrufatını bunun üzerine talik eder. Bir kimsenin zevcesine: «filân yere gidersen benden boş ol» demesi gibi.

Bu sıgai şartiyye, bir taliki talâktan ibarettir.
Şartı câlî, böyle sıgaî şartiyye suretile olacağı gibi delâlet suretiy­le de, yâni: sıgai şartiyye bulunmayıp kelimei şart melhuz bulunmak yolile de olabilir. Meselâ: bir kimse birine hitaben: «filâna borç verece­ğin meblâğa kefilim» dese bu da bir şartı câlî olmuş olur. Çünkü bu, «filâna borç bir meblâğ verirsen ona kefilim» manasınadır.

(2) : illet mânâsında olan şarttır. Bu, bir şarttır ki: hükmün ken­disine izafe edilmesine salih bir illet, buna muarız bulunmaz. Tariki âmda veya başkasının mülkünde kuyu kazımak, veya içinde mayi bulu­nan bir tulumu yarmak veya bir kandilin ipini kesmek bu kabilden bir şarttır. Şöyle ki:

Mesela: kuyu kazımak, içine düşüp telef olacak şeyin ne illeti ve ne de sebebidir. Belki şartıdır. Bunun illeti ise- içine düşen cismin ağır­lığıdır. Fakat bu düşme hükmü, bu illete, yâni: bu ağırlığa izafe edile­mez. Ağırhk, bu isnad ve izafeye salih değildir. Çünkü ağır bir cisim, bir mâni bulunmadıkça elbette sukut eder. O halde bu kazıma, bir illet hükmünde bulunur. Telef hükmü kendisine izafe edilir. Telef olan şeyin zamanı, bu kuyuyu bilâ müsaade kazıyana lâzım gelir.

Bu gibi bir misal, diğer bir itibar ile de illet hükmünde sebep sa­yılabilir. Buna ileride de işaret olunacaktır.

(3) : Sebeb hükmünde şarttır. Bu, bir şarttır, bir sabık emirdir ki, hükm ile kendi arasına bir muhtar failin fi'li ihtiyarîsi hayîûlet eder. Bu fil, o şarta nisbet olunmayıp o faile nisbet olunur.

Meselâ: bir kimse, kafesin kapısını açmakla İçindeki kuş kendili­ğinden çıkıp firar etse imamı âzam ile Ebu Yusuf'e göre o kimseye za­man lâzım gelmez. Çünkü bu firarın illeti, o şart değil, kuşun kendi fîli İhtiyarîsidir. Kafesin açılması ise sabık emr olan bir şarttır. Faka: imam Muharnmede göre o kimseye zaman lâzım gelir. Mecellede de bu kavi, kabul edilmiştir. Zira kuşun firarı, onun cibilliyeti zaruriyyesi, âdeti tabiiyesi muktezasıdır, ihtiyarî sayılmaz.

(4) : ismen şarttır. Bu; hükm kendilerine talik olunan iki şarttan ilk evvel vücude gelen şarttır. Bu halde ceza, ikinci şartın vukuunda vücude gelir.

Meselâ: bir kimse, zevcesine: «babanın -evine -ve kardeşinin evine gidersen benden boş ol» dese talâk hükmünü iki şarta talik etmiş olur. Şimdi kadın yalnız babasının evine gitse iki şarttan yalnız birisi vukua gelmiş olur. Fakat bu, talâkın vukuuna kâfi bir şart değildir. Bu cihetle bu, yalnız ismen, sureti zahirede bir şart olmuş olur, Bilâhara kadın daha zevciyyet baki iken kardeşinin de evine giderse o zaman talâk vukua gelir.

(5) : Alâmet mânâsına olan şarttır. Bu, ya hafî olan bir illetin ha-fasını izale ederek tahakkukunu izhar eden bir şarttır. Veya bir illetin hafî olan sıfatının tahakkukunu nruzhir olan bir şarttır. İki misal iraa edelim :

Birincisi: bir mutallaka iddeti içinde bir çocuk doğurduğu halde kendisini boşamiş olan-kocası, bunu inkâr etmekle bu çocuğun doğdu­ğuna kabile şahadette bulunsa bununla imameyne göre vilâdet ve ne-seb sabit olur. Çünkü,bu vilâdet, neseb hususunda alâmet mânâsına bir şarttır. Yoksa bu vilâdet, nesebin illeti değildir. Zira bunun illeti uluk-dur, yâni: rahimdeki maddei hayatiyyedir. Fakat bu illet, hafidir. Vilâ­det ise bunun hafasını izale eden bir şarttır. Bu, böyle alâmet mânâsı­na şart olduğu için de kabilenin şahadetiîe sabit olmaktadır. Çünkü alâ­metlerin sübutü için hücceti kâmileye ihtiyaç yoktur.

Fakat vilâdet, îmamı azama göre nesebin alâmet mânâsına olan şartı değildir. Belki onun hakikî şartıdır. Bu cihetle vilâdet yalnız ebe kadının şahadetiîe değil, en az iki erkek şahidin şahadetiîe sabit olur.

İkinci misal : ihsanın vukuu, yâni bir müslim veya müslime hak­kında sahih bir nikâh ile mukarenetin vukubulmuş olması, zinaları tak­dirinde recm edilmeleri için şer'an alâmet mânâsına bir şarttır. Bu şart, recmin illeti olan zinanın vasfını bildiren bir şart olduğu için alâmet mâ­nâsını haizdir. Şöyle ki: recmin vücudu bir hükmdür. Bunun illeti de bir müslimin veya müslimenin usulen nikâhı sahih İle mukarenet vu­kuundan sonra irtikâb edeceği bir zina hadisesidir. îşte ihsan, recm hükmünün illeti olan zinanın bu vasfını izhar etmekte olduğundan onun alâmet mânâsına bir şartıdır.

Bu alâmete hükm, ne vücuben ve ne de vücuden izafe olunamaz. Binaenaleyh ihsana şahadet edenler, bilâhare hükümden evvel veya sonra bu şahadetlerinden rücu etseler kendilerine bir zaman lâzım gelmez.

532 - : Sebeb, lügatte yol, kapı, ip m anaları nadir. Istılahta : bir hükme tarik olan, yâni: hükme musil bulunan şey demektir. Binaen­aleyh sebeb, hükme mevzu değildir ve hükme müessir de değildir. Bel­ki hükme kavuşturan bir yoldur.

Maamafih sebeb lâfzı, herhangi bir hükmi şer'îyi muarrif olan bir şer'î hükme alâmet bulunan bir mânâda da kullanılır. Bu, bir umumi mânâdır. Bu bakımdan sebeb, illete de şâmildir. Meselâ: biz bir şeyin vücudüne illet olan şeye sebeb veya sebebi rrmcib deriz. Cem'İne de «es­babı mucibe» denilir.

533 -: Sebebler, şu dört kısma ayrılır:

(1) : Sebebi hakikîdir. Bu, hükm için yalnız bir tarik olup hüküm­de tesiri buhınmıyan ve hükmün vücudu veya vücubu vaz cihetinden -kendisine izafe edilmiyen bir sebebdir. Sirkate veya katle delâlet gibi.

Hakikî sebebin hükmü, eseri fîl, kendisine muzaf olmayıp bir illete -muzaf olmaktır. Şöyle ki: bir kimsenin bir sirkate veya katle mübaşe­reti, bir illettir. Bunlara delâlet etmesi de bir sebebdir. Binaenaleyh bir sirkat veya kati fîli, doğrudan doğruya mübaşirine izafe edilir, ve icab eden zaman, bu mübaşire teveccüh eder, sebebe izafe edilmez. Bunlara delâlet etmek = yol göstermek, teşvikte bulunmak ise bunlara musıl bir yol olduğundan bunu irtikâb eden, zamin olmaz. Şu kadar var ki ayrıca tağrir cezasına müstahik olur.

Ancak bazı sebebler vardır ki, bunların sahibi, mübaşir hükmün­de bulunur.

Meselâ: bir kimse, kendi yanında emanet olan bir malın yerini hır­sıza haber verip de çalınmasına sebebiyet verse o malı zamin olur. Her ne kadar burada da araya girmiş bir illet, yâni hırsızın sirkati var ise de o kimse, emniyeti izale ettiğinden taaddî ve taksiri yüzünden bu ze-tnan ile mahkûm olur.

(2) : tUet hükmünde olan sebebdir. Bu, kendisile hükm arasına giren illet, kendisine isnad ve izafe olunan sebebdir. Bu sebebin hükmü: eseri filin kendisine muzaf olmasıdır.

Meselâ: bir kimse bir hayvanı tarik-i âmda Önünden veya arkasın­dan sevk ederken hayvan birisinin bir malını basıp veya çarpıp telef etse bunun zemanı o kimseye lâzım gelir. Vakıa bu halde o kimse yal­nız bîr sebebdir. Hayvanın fîli ise bir illettir. Fakat bu illetin eseri o kimseye rdsbet edilir. Çünkü hayvanın yürüyüşü kendi ihtiyarile değil. saikinin veya kaidinin iradesiyledir. Binaenaleyh onun bu telef olmaya sebebiyet vermesi, bir illet mesabesinde bulunmuş olur.

Umuma ait yollarda taş yığmak, içinde mayi bir şey bulunan bir kabı yırtmak veya delmek, bir kandilin, avizenin ipini, zincirini kesip kırmak gibi sebebîer de böyle illet hükmündedirler.

(3) : Kendisinde illet şüphesi bulunan sebebdir. Bu, bir hâdisenin sebebidir ki, o hâdisenin hükmü, salahiyetli, elverişli olmamasından do­layı illetine muzaf olmaz; o illet, bu hükme mevzu bulunmaz. Bu cihet­le o hâdisenin hükmü bu sebebe muzaf olur.

Bu nevi bir sebebin hükmü, taaddî bulunmak şartile eseri fîlin kendişine izafe edilmesidir.

Meselâ : bir kimse, başkasının mülkünde izni olmaksızın tecavüz tarikile bir kuyu kazdığı için oraya bir hayvan düşüp telef olsa zemanı o kimseye lâzım gelir. Vakıa o kimsenin bu kuyu kazıması, bu telef için bir sebebdir. Bu telefin asıl illeti ise o düşen hayvanın sıkletidir. O sikîet = a&ırhk olmasaydı bu kuyuya düşüvermezdi. Fakat telef hük­mü, bu sıklete izafe edilemez. Çünkü sıklet bu izafeye salih değildir. Binaenaleyh biradaki sebebde illet şüphesi bulunmuş olur. Artık hüküm ona isnad edilir.

Filhakika hükmün illetinin tahakkuku için şart olan şey, bu sebeb-le vücude gelmiş oluyor. Zira eğer bu sebeb, bu kazıma fili bulunmasay-dı telef vukuu tahakkuk etmezdi.

Kezalik: bir kimsenin büyük zevcesi, henüz çocuk bulunan diğer zevcesine kendi südünü verse ikisi de o kimseye haram olur. Bu hâdi­sede süd vermek, bu hürmete bir sebebdir. Çocuğun süd emmesi de bu hürmete bir illettir. Fakat çocuk süd emmekte mazurdur. Binaenaleyh bu sebeb, bir illet şüphesini, bir illet mahiyetinde bulunmak şaibesini haiz bulunmakla bu hürmet hükmü; süd emmeğe değil, bu süd verme­ğe izafe edilir.

(4) : Sebebi mecazîdir. Bu, hüküm için hâlen değil, istikbalen bir kavuşturucu yol olan sebebdir. Talâkı talik etmenin cezaya, ve Allah Tealâya yemin etmenin keffarete sebeb olması gibi. Şöyle ki: bir kim­se zevcesine: «filân ile görüşür isen benden boş ol» diyip o da görüşse talâk vaki olur. Bu talâkın illeti, görüşmektir. Mecazen sebebi de bu ta­liktir. Bu talik -bu talâkı görüşmeye rabt ise derhal talâk hükmüne, talâk vukuuna musıl bir yol değildir. Belki filân ile görüşme vukubu-lursa o zaman bu hükme musil bir tarik olmuş olur.

Kezalik : bir kimse: «Vallahi ben filân ile görüşmem» diyip de bi­lâhare onunla görüşse üzerine keffareti yemin lâzım gelir, tşte keffaret bir hükümdür. Yemin de bu hükme bir sebebdir. Bunun illeti ise yemin­de hanis olmaktır. Yemin ise keffarete halen değil, istikbalen, yâni: ye­minde durmayıp onu bozmakla hanisiyyet vukuunda sebep olduğu için bir hakikî sebeb değil, bir mecazî sebeb bulunmuştur. (Sebebler için «şer'î hükümlerin sebebleri ve şer'î hikmetleri» serlevhasına da müra­caat!.)

534 -: Alâmet, îûgatte emare, nişane manasınadır. Minareler: miller gibi. Istılahta: bir hükmü tarif ve beyan eden şeydir ki, o hük­mün ne vücubü ve ne de vücudu kendisine taallûk etmez.-

Alâmetler, şu dört kısma ayrılır:

(1) : Alâmeti mahzdır. Bu, hafi bir enirin vücudüne delâlet eden bir emaredir. Tekbirler gibi ki, namazda bir rükünden diğer bir rükne intikal edildiğine nişanedir. Bir akd için tâyin edilen müddet de bu ka­bildendir.

Meselâ : bir mal, bedeli filân aydan on gün sonra verilmek üzere satılsa o ay, bu bedelin verileceği vakit için bir alâmet olmuş olur.

(2) : Şart mânâsına alâmettir. Vilâdetin nesebe, ihsanın hükmi recme alâmet olması gibi. Nitekim şart kısmında işaret olunmuştur.

(3) : îllet mânâsında olan alâmettir. Şer'î illetler gibi. Meselâ: va­kitler, namazlara nazaran birer sebeb, birer illeti şer'iyyedir. Nikâh, mülki mutaya, âmden kati de kısasa nazaran birer şer'î illettir. Bu gibi ileli şer'iyye, ileli akliyye gibi müessir değildir. Belki bunlar, şarii mii-.bînin tâyinile vücub, hıl, ceza gibi -bizce hafî olan -hükümlerin vü­cudüne birer emaredir.

(4) : Mecazen alâmettir. Hakikî illetler ve hakikî şartlar* gibi. Me­selâ: güneşin doğması, gündüzün vücudüne illet olduğu gibi alâmet do olabilir. Şahidlerin vücudu de nikâhın şart olduğu gibi nikâhın sıhhati için alâmet de olabilir.

Velhâsıl : illiyet, şartiyyet, sebebiyet, alâmet gibi şeyler, itibarât ve haysiyyat hasebile bir şeyde içtima edebilir. Yâni, bir bakımdan illet veya şart sayılan bir şey, diğer bir bakımdan sebeb veya alâmet sayı­labilir. Bunda bir münafat yoktur. [36]